Kvifor lagar muslimar (ikkje) bilete av Muhammad?

I Iran sørgjer ei mor over den fallne sonen sin framfor det innramma fotografiet av han. Klemt mellom glaset og ramma er eit lite portrett av profeten Muhammad. I Kashmir demonstrerer ei folkemengde mot Time magazine som har trykt ei gammal avbilding av Muhammad som mottek openberringa gjennom engelen Jibril. I eit religiøst opptog i Shiraz til minne om slaget ved Kerbela har arrangørane plassert eit innramme portrett av Muhammad i eit av tablåa. I USA ber nokre muslimar om at andletet til Muhammad på relieffet av han på Høgsterettsbygninga i Washington, D.C., vert sandblåst vekk. Ein framståande sunni-rettslærd uttaler i ein fatwa både at det finst ikkje noko sikkert forbod mot bilete i islam, og at avbildinga av Muhammad på Høgsterettsbygninga utelukkande er rosverdig. I Tyrkia gir ein kjend sufi ut ei bok om islam: den første illustrasjonen i boka er eit portrett av Muhammad som ungdom. Ein norsk muslim uttaler til ei avis at muslimar ikkje lagar bilete av profeten Muhammad. I Iran signerer muslimske kunstnarar sine malte portrett av Muhammad. I fleire land i Europa protesterer muslimar mot at Der Spiegel trykker eit maleri av profeten. Ein muslim spør den kjende ayatollahen Ali al-Sistani om det er tillete å laga bilete av Muhammad. Sistani svarer at det er tillete, så lenge det vert gjort på ein respektfull måte.

Korleis er det mogleg at ei biletframstilling av profeten Muhammad for noen muslimar er så verdefull at ho vert sett i glas og ramme og stillt ut for alle og einkvar å sjå, samtidig som andre muslimar kan oppleva ein representasjon av Muhammad som så støytande at det i verste fall kan føra til opptøyer? Som t.d. når ikkje berre Times men også Newsweek for ein del år tilbake måtte trekka tilbake utgåver av magasina der dei hadde trykka bilete av profeten. Og i desse tilfella snakkar vi slett ikkje om karikaturar eller respektlause framstillingar av islams profet, som er ei heilt anna sak, men om gamle muslimske miniatyrar, malte kunstverk i bøker.

Svaret er at det eksisterer ikkje noko universelt islamsk forbod mot figurative framstillingar, korkje generelt, eller av profeten Muhammad spesielt. Koranen forbyr ikkje bilete, men når Koranen likevel vert trekt inn i argumentasjonen mot figurative framstillingar er det to kategoriar vers det vert vist til. Den eine er vers som understrekar at Allah er den einaste skaparen – argumentasjonen går på at den som skaper eit bilete av eit levande vesen må forståast som ein som sidestiller seg med Allah som skapar, noko som er ei stor synd i islamsk forståing. Den andre kategorien Koranvers som vert brukt i argumentasjonen mot figurframstillingar er slike som åtvarar mot avgudsdyrking. Argumentasjonen bygger på ei frykt for at biletet eller figuren skal verta gjenstand for dyrking ved sida av eller i staden for den einaste eine som er verdig dyrking, Allah. Ser vi til den andre hovudkjelda til islamsk tru og praksis, nemleg hadithane (forteljingar om kva profeten Muhammad sa eller gjorde i ulike samanhengar), er biletet sprikande. Det finst hadithar som fortel at Muhammad ikkje tolererte figurframstillingar under noka omstende, og at tilverkaren av biletet vil bli utfordra på dommens dag til å blåsa liv i figurane sine. Andre hadithar fortel at Muhammad aksepterte figurframstillingar på putetrekk, eller at han tillét dokker som leiketøy. Ei tredje viktig tidleg kjelde er biografiar om Muhammad. I den eldste bevarte biografien (av ibn Ishaq, d. 770) vert det fortalt at då Muhammad hadde erobra Mekka i 630 gav han ordre om at alle gudestøttene rundt Kabaen skulle øydeleggast, og alle bileta inne i bygninga likeså, unntatt eit av Maria og Jesus.

Når den fremste kjelda til islamsk teologisk og rettsvitskapleg tenkning, Koranen, ikkje seier noko om bilete, og dei andre sentrale kjeldene i beste fall kan seiast å vera tvetydige, er det ikkje til å undrast over at det var og er rom for ulike biletsyn og biletpraksisar i den islamske verda. Teologar, både sunni og shia, har tendert å åtvara mot biletframstillingar av levande vesen med sjel, nettopp for å unngå faren for «avgudsdyrking», men noko eksplisitt og absolutt forbod finn vi ikkje før i vår eiga samtid, jf. t.d. Taliban då dei sprengde Buddhastatuane i Bamiyan, Afghanistan.

Sjølv om anikonisme – det å unngå figurframstillingar – er ein hovudtendens gjennom den muslimske kunstverdas historie, har likevel bildande kunst vore sterkt til stades. Profeten Muhammad har vorte framstilt biletleg i alle fall frå det 13. århundret, særleg i tyrkisk- og persiskdominerte kulturområde, og blant både sunni og shiamuslimar. Ikonoklastiske (biletfiendtlege) reaksjonar har i ein del tilfelle ført til at figurar har vorte «halshogde» – ein strek er blitt teikna over halsen på dei avbilda figurane, eller andlet er viska vekk (verdt å merka seg er at det ikkje er heile bilete som har vorte øydelagt). Interessant nok finst det døme på at slik halshogging eller utvisking av andlet er utført berre på dei figurane som representerer gudebilete og avgudsdyrkarar, medan Muhammad på samme bilete er bevart urørt.

Å tala om eit allment islamsk biletforbod er altså svært upresist, også at det nokon gong har eksistert eller eksisterer eit universelt forbod mot avbildingar av Muhammad. Religionsvitskaplege studier viser at haldningar til og bruk av slike bilete, også bilete av Muhammad, har variert både historisk og geografisk/kulturelt, og dei varierer i dag.

I vår tid har særleg Muhammadkarikatursaka ført til at den upresise forestillinga om at islam forbyr eikvar biletgjering av profeten Muhammad er blitt popularisert. Det som ein då gjerne overser er at muslimske reaksjonar på karikaturteikningane i stor grad var ein reaksjon på det mange oppfatta som eit åtak på religionen islam. At karikaturane og den påfølgjande debatten også ser ut til å ha fått som resultat ei styrking av dei religiøse kreftene i islam som ønskjer eit absolutt forbod mot avbildingar av Muhammad er ei anna interessant side ved saka, som viser nettopp at haldningar til bilete ikkje er statiske men noko som varierer over tid.

Så kvifor lagar likevel muslimar bilete av profeten Muhammad, og kvifor henger muslimar opp slike bilete på arbeidsplassen eller heime? Vi får tru at det er av same grunn som at andre muslimar kan ha Muhammads namn i vakkert utført kalligrafi i innramming på veggen, kristne bilete av Jesus, hinduar bilete av Krishna, parsarar bilete av den heilage elden: Fordi dei ønskjer å æra han, visa sin respekt for han, fordi dei elskar profeten sin.